Kambiyo Senetlerinden Çek ve Hukuki Boyutu
Kambiyo senetleri, ticari hayatta en sık kullanılan kıymetli evrak türlerindendir. Özellikle ticari işlemlerin finansmanında ve borçların ödeme süreçlerinde önemli bir yere sahiptir. Kambiyo senetleri üç ana türde sınıflandırılır: bono, poliçe ve çek. Bu makalede, kambiyo senetlerinin en yaygın formlarından biri olan çekin hukuki niteliği, düzenlenme şartları, taraflar arasındaki ilişkisi ve karşılıksız çek halinde başvurulabilecek hukuki yollar ele alınacaktır.
Çekin Tanımı ve Hukuki Niteliği
Çek, Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve Çek Kanunu’nda düzenlenmiş olan ve bir kişinin, bir bankaya hitaben düzenlediği, belirli bir miktardaki paranın ödenmesini emreden kıymetli evraktır. Kambiyo senetlerinin genel özelliklerini taşıyan çekler, belirli şekil şartlarına tabidir ve ödeme aracı olarak işlev görür. Çek, tıpkı bir nakit para gibi işlem görebilmekte, devredilebilmekte ve ticari hayatı kolaylaştıran bir araç haline gelmektedir.
Çek, kambiyo senetleri arasında en kısa vadeli olanıdır. Esasında bir ödeme aracı olarak tasarlanmış olup, düzenlendiği anda ödenmesi gerekmektedir. Ancak uygulamada, çekin ileri tarihli düzenlenmesi ve vadesi gelmeden önce devredilmesi gibi işlemler sıkça görülmektedir. Hukuken vadesi gelmemiş bir çekin kabul edilmesi, borcun ödenmiş olduğu anlamına gelmez. Bu bağlamda çekin, hukuki niteliği itibarıyla bir ödeme aracı olduğu ancak vadeli çekler bağlamında borcun nihai olarak sona erdiği söylenemeyeceği unutulmamalıdır.
Çekin Unsurları
Bir çekin geçerli olabilmesi için, bazı şekil şartlarını taşıması gerekmektedir. Türk Ticaret Kanunu’nun 780. maddesi, çekte bulunması gereken zorunlu unsurları şu şekilde sıralamaktadır:
-
Çek kelimesi: Senedin üzerine çek kelimesinin yazılı olması zorunludur. Bu ifade, senedin hangi dilde düzenlendiğine bakılmaksızın, o dilde açıkça yer almalıdır.
-
Belirli bir bedelin ödenmesi emri: Çek, belirli bir bedelin ödenmesi emrini içermelidir. Bu emir kayıtsız ve şartsız olmalıdır. Yani çek üzerinde bedelin ödenmesine dair herhangi bir şart bulunmamalıdır.
-
Muhatap banka: Çek, sadece bir banka üzerine düzenlenebilir. Banka dışında başka bir kurum ya da kişi üzerine çek düzenlenmesi mümkün değildir.
-
Ödeme yeri: Çek üzerinde ödeme yapılacak yerin belirtilmesi gerekmektedir. Ödeme yeri belirtilmemişse, muhatap bankanın ödeme yeri kabul edilir.
-
Düzenleme tarihi ve yeri: Çekin ne zaman ve nerede düzenlendiği açıkça belirtilmelidir. Düzenleme tarihinin eksik veya hatalı yazılması, çekin geçersizliğine yol açabilir.
-
Düzenleyenin imzası: Çekin geçerli olabilmesi için, düzenleyenin el yazısıyla imzasını taşıması zorunludur.
Bu unsurların eksik olduğu bir çek, kambiyo senedi niteliğinde olmayacak ve hukuki koruma kapsamında değerlendirilmeyecektir.
Çekte Taraflar
Çekte üç ana taraf bulunmaktadır:
-
Keşideci (Düzenleyen): Çeki düzenleyen ve muhatap bankaya ödeme emri veren kişidir. Keşideci, borçlu sıfatıyla çekin bedelinden sorumludur.
-
Muhatap (Banka): Çeki ödemekle yükümlü olan bankadır. Çek, yalnızca banka üzerine düzenlenebilir ve bu nedenle muhatap sadece banka olabilir.
-
Lehtar: Çek bedelini tahsil eden veya çeki elinde bulunduran kişidir. Lehtar, düzenlenen çeki devrederek üçüncü kişilere de ciro edebilir.
Çekte Ödeme ve Karşılıksız Çek
Çek, ibrazında ödenmesi gereken bir kıymetli evraktır. Ancak çekte düzenlenen bedelin, bankadaki karşılığının bulunmaması durumunda "karşılıksız çek" durumu ortaya çıkar. Karşılıksız çek, keşidecinin bankada çekin bedelini karşılayacak yeterli bakiyesinin olmaması halinde söz konusu olur ve çekin kısmen ya da tamamen ödenememesi durumunu ifade eder.
Karşılıksız çek düzenlemek, Çek Kanunu’nda hem hukuki hem de cezai yaptırımlara tabi tutulmuştur. Karşılıksız çek düzenleyen keşideci, çek bedelini ödemek zorunda kalır ve ayrıca hapis cezası ile karşı karşıya kalabilir. Ancak, 2020 yılında yürürlüğe giren düzenlemelerle, karşılıksız çek suçuna ilişkin bazı hapis cezaları ertelenmiş ve çekin bedelinin ödenmesi durumunda cezai sorumluluğun ortadan kalkması sağlanmıştır.
Çekte Ciro ve Aval
Çek, devredilebilir bir kıymetli evraktır. Lehtar, çeki üçüncü kişilere ciro ederek devredebilir. Ciro, çekin arkasına yapılan bir yazılı beyanla gerçekleştirilir ve ciro eden kişi, çek bedelinin ödenmemesi durumunda sorumluluk altına girer. Çekte ciro, bir alacak hakkının devrinden ziyade, çeki devralan kişinin, çekin bedelini tahsil etme yetkisini kazanmasını sağlar.
Çekin bir diğer önemli unsuru ise "aval"dir. Aval, çek borcunun güvence altına alınması amacıyla, bir üçüncü kişinin keşideci ya da diğer borçlular adına çek bedelini ödeme yükümlülüğünü üstlenmesidir. Aval, çekte imzası bulunan herhangi bir borçlu lehine verilebilir ve bu durumda avalist, aval verdiği kişiyle aynı sorumluluk altına girer.
Çekte İbraz Süreleri
Çekin ödeme talebinde bulunulabilmesi için, belirli ibraz süreleri içerisinde bankaya ibraz edilmesi gerekmektedir. TTK m. 796’ya göre çekin ibraz süreleri şu şekildedir:
-
Düzenlendiği yerde ödenecek çekler: Düzenlendiği yer ile ödenecek yer aynı ise, çekin on gün içinde ibraz edilmesi gerekir.
-
Başka bir yerde ödenecek çekler: Düzenlendiği yer ile ödenecek yer farklı ise, çekin ibraz süresi bir aydır.
Çek bu süreler içerisinde ibraz edilmezse, keşideci ve cirantalar hamil karşısında sorumluluktan kurtulabilir.
Karşılıksız Çekte Hukuki ve Cezai Yaptırımlar
Karşılıksız çek düzenlenmesi halinde, lehtar ya da çek hamili, icra takibi başlatma veya karşılıksız çek tazminatı talep etme hakkına sahiptir. Bununla birlikte, karşılıksız çek düzenleyen kişiye, Çek Kanunu’nun 5. maddesi uyarınca adli para cezası uygulanabilir. Adli para cezası ödenmediği takdirde, hapis cezasına çevrilebilir.
Son dönemde yapılan düzenlemelerle, karşılıksız çek düzenleyen kişilere, çek bedelinin ödenmesi ve belirli şartların sağlanması halinde cezai sorumluluktan kurtulma imkanı tanınmıştır.
Sonuç
Çek, ticaret hayatında hız ve güven sağlayan bir ödeme aracıdır. Kambiyo senetleri içerisinde kendine özgü hükümleri bulunan çekin, doğru düzenlenmesi ve ödeme süreçlerinin yasal çerçevede gerçekleştirilmesi büyük önem taşır. Çekte karşılıksız çıkma durumu ise hem hukuki hem de cezai sonuçlar doğurabilmektedir. Dolayısıyla çekle işlem yapan tarafların, hem çekin şekil şartlarına hem de ödeme süreçlerine ilişkin yasal düzenlemelere titizlikle uyması gerekmektedir.
